Peaske

Sitte we foar de Passion, seit er - dy drummer drumt goed! Hy kin 't witte, hy drumt ek. Ynienen ropt er - dit ferske kin ik ek en drumt noch fûlder mei syn fingers op de knibbels mei. Mar dan hâld er op, sit stil te harkjen en ik sjoch stadich in pear dikke triennen him oer de wangen rinnen. Wat no!?, freegje ik.

Myn hin is ek dea, krekt as Jezus, seit de lytse pikeboer. Och heden, ik skrik derfan en hy komt neist my op de bank sitten. Krektlyn? freegje ik. Nee, al twa jier ommers en hy gûlt noch fûlder. Dy is ek yn de himel!

Ach ja, jawis, sis ik - yn de hinnehimel en besykje earnstich te bliuwen.

Nee, seit er, hjir. En hy leit in lytse hân krekt boppe syn maachje.

Ohw, ha jim him opiten? (boeresoan no, hy nimt ek wolris fleis fan eigen kij mei)

Och heden, doe hie 'k it noch net oprêd! Ik yt myn hin net op! Hy sit yn myn hert!

Aha!

Even is it stil en dan seit er - ja, en dêr komt beppe aanst ek!

Ik ferbyt myn laitsjen. De triennen rinne my ek al oer de wangen en krûp him stiif even oan sadat er myn gesicht mar net sjocht.

Mar dêr hoecht beppe net om te gûlen, seit er as er my snuven heard en opsjocht - sa giet it gewoan.

 

De wetterduvel fan de Pingmar

 

Lang lyn, fier foar de ferfeaning, wie it lege midden fan Fryslân in gebiet dat bestie út blaugerslannen. It wie ûnlân mei lege begroeiing, hjir en dêr in poel, sleaten en in pear rivierkes, dy’t troch dizze wiete, sompige wrâld meänderen.

Yn dit ûnherberchsume gebiet wie net folle bewenning. It wie it domein fan bisten en fûgels, fan fiskers, stropers en jagers. Op dizze blaugerslannen, nei oan de Folkertsleat stie it prinselik jachtslot Princehof. Ien, heechút twa kear jiers kaam hjir folk om te jeien.

Noardeastlik fan it jachtslot, midden yn dizze ferlitten wrâld stie op in wat heger stik grûn in tropke hutten. Hjir huzen Franciscaner muontsen dy’t ta kleaster Galilea te Ljouwert hearden.  Harren taak yn dit bûtengebiet, fier fan de feilige kleastermuorren, wie turf út it leechfean te stekken. Net foar de hannel, sa’t hjir letter op grutte skaal turf wûn wurde soe, mar foar eigen gebrûk yn û.o kleaster Galilea. It ienige oerbleaune út dy tiid dat noch fan it bestean fan de muontsen tsjûget is in fersonken begraafplak, it saneamde Droevendal. Nei alle gedachten hat dit it plak west dêr’t de muontsen harren deaden begroeven. No, is it in ydillyske poel dy’t we noch Droevendal neame. De poel ferbynt de Saiterpetten mei de Holstmar.  Hjoeddei fynst yn Ljouwert ek noch in stege mei de namme Droevendal. Dizze leit tichtby it plak dêr’t eartiids kleaster Galilea stien moatten hat. 

De muontsen moasten har yn dizze fan god ferlitten oarde, fier fan de bewenne wrâld, sels sjen te rêden. Se ferbouden harren eigen grienten. Foar it fleis as fisk waard der jage en fiske. Se hiene in pear geiten foar de molke. Frjemd folk kaam der selden. Inkeldris brochten se in besite oan de mountsen fan kleaster Smelne op Smelle Ie. Soms kaam der in eigen broeder út Ljouwert by harren lâns mar meastentiids moasten se sels de lange reis nei it kleaster te Ljouwert ûndernimme. Se sylden as roeiden dan mei harren skouke nei Ljouwert. Mar meastentiids gie de reis te foet, troch ûnlân en oer polderdykjes lâns sleaten, poelen en markes, by Wergea del en sa op Ljouwert ta.

Op dizze reizen moasten se oer as lâns de Pingmar. De stream fan de Meanewei hie doedestiids in oare loop as hjoeddeis. Hij rûn troch de mar, dy’t doe ek grutter wie as no, en net mei reiden tichtgroeid wie.

It ferhaal fertelt dat oan de eastkant de Pingmar ûnmjitlik djip wie. Om de boaiem sjen te kinnen wie eins ûnmooglik. Mar mei blakstil en helder waar, as de sinne simmerdei op it alderheechst yn in strakblauwe loft stie, soe it kinne, waard sein. Net ien dy’t dit lykwols oandoarde of neifertelle koe, want de wetterduvel slepe dy mei nei ûnderen en friet dy op. Ferskeidene kearen wie dit al bard. It aparte wie dat er muontsen dy’t troch de jierren hinne lâns as oer de mar reizigen nea tenei kaam wie.

Op dy iene kears nei, dat in noch hiel jonge lekenbroeder, in boeresoan dy’t yn dizze kontreien opgroeid wie, langs de mar kaam. Hy wie bekend mei dizze streek, net benaud oanlein en om de spûkferhalen dêr’t elk yn dizze omkriten skitend benauwd foar wie, lake er.

It wie op in smoarhjitte simmerdei. Hy miende wol even de pij útstrûpe te kinnen, in dûk yn de mar te nimmen, om dan syn reis nei Ljouwert te ferfolgjen. Mei lange halen swom er hinne en wer de mar oer. It lange blûne hier weage yn gouden stringen efter him oan. It meunster hie him al lang yn it fizier en soe him dizze proai net ûntkomme litte. Doe’t de jonge broeder dan ek út it wetter stappe woe, waard er troch it hierrige meunster by de lurven grepen en mei nei ûnderen lutsen. Kâns om te roppen hat er eins net hân, doe wie er al yn de djipte ferdwûn. Frjemd, … want meastentiids wiene it jonge froulju dy’t it meunster mei nei ûnderen sleepte. Grif hie it ûndier him fersjoen op it lange goudblûne hier en de skjintme fan de jonge broeder.

Fan dy tiid ôf is de mar stadichoan mei reiden tichtgroeid. Net samar reid, mar sterk, goudgiel reid, poerbêst reid. Reid fan de alderbêste en djoerste soart. De muontsen doarden it net oan en hâld de mar skjin. Net heal doarden se it reid derút te skuorren. Om dochs in farwei nei Ljouwert te hâlden is de loop fan de Meanewei nei ferrin fan tiid doe om de mar hinne lein wurden. Mei de skeppe ha de mountsen dit stik feart útgroeven. En sa kaam der in pôle mei in polderdykje tusken Meanewei en Pingmar.

Op dit plak no, by de Meannewei’s brêge tusken Warten en Grou, lei de arke fan ús pake en beppe. Us heit en syn beide broers groeiden oan de mar op en hawwe dêr krekt as wij, de pake- en beppesizzers, in prachtige jeugd hân. Alles koe dêr op’e pôle. Fiskje, aaisykje, mei de skou it wetter op en winterdeis mei sterk iis, op redens de Meanewei del.

En achter de pôle lei de mar. By’t simmerdei mei it felgriene opkommend reid dat stie te weagjen op de wyn. Winterdei lei in leechsteande sinne in gouden glans oer it blonde risseljende reid. En by’t maaitiid, om dizze tiid hinne, kleure de mar goudgiel fan dotters.

Mar hoe’t it soms ek lokke, op it reidfjild mochten we beslist net komme. We wâlden it reid dan plat, sei ús pake. It soe brekke en neat mear wurdich wêze. En it lange, sterke reid fan dizze mar wie goud wurdich! Giene wy as bern al ris de mar op, dan koe de âld man raar prottelje, lulk waard er eins nea. Mar kaamst op dyn strúntochten achter yn de mar, dán koe er al lulk wurde, want achter yn de mar mochten we beslist net komme! 

‘Hjir rint in djippe sleat. Ast dêr deryn rekkest, strûpst ûnder de sompen fan de reidpôle en wat dêr wennet wolst wier net witte … !’

r e e d r i d e

En dan ynienen, nei in wykein mei hurde wyn, froast en snie, leit de feart moarns ticht. It is kwalster en grûniis. It is snijend kâld mar mei in waarme jas kin ik my dêr tsjin klaaie. It friest nachts àl mar mear en ek oerdeis bliuwt de temperatuer ûnder nul. Geandewei de wike wurdt der al riden op iisbanen en ûnderstrûpt lân. It iis yn de feart achterhûs is min, op plakken leit noch gjin fingerdikte. Achter it finster hâld ik myn hert fêst as guon nei in pear nachten al de earste streken yn it tinne laachje snie sette.

Nei myn ûngemak in pear jier lyn is reedriden foar my eins net mear oan de oarder. Mar as geandewei de wike de temperatuer nachts al mar mear sakket, it Wiid sterker wurdt, giet myn langstme lyk mei it friezen op … miskien dochs noch, efkes … foarsichtich tusken de stegers en miskien moarn op’e neidei hinne en wer Peenstra? Jûns appt de dochter -  as we ek noch in pear redens maat 39/40 lizzen ha. It antwurd is nee, want … miskien ommers?

Ek op Headamskampen wurdt al riden. As ik rinnende lâns Heamdamsleat gean, skimerje de earste riders troch de reiden. Ik doch krekt in stap hurder lykas myn hert, dat krekt in slach hurder slacht. Ik sjoch net allinne riders. In blau swaailjocht skimeret tusken it sêft ferwegen fan de reiden. As ik neier kom hear ik kermjen fan de brankaar kommen. In âlder frommeske leit derop, ien hân oer de eagen en de oare frjemd ferwrongen foar it boast.

By de koek en sopy-tinte jit ik my wat waarmte yn it liif. By it sjen fan al dat ridend folk wurd ik eins fansels al waarm mar myn oanstriid om op redens is aardich bekuolle. As efkes letter de sike-auto mei blau swaailjocht stadich fuortryd, stiet myn eigen rit fan in pear jier lyn my wer helder foar de geast. Nei’t ik noch wat by it iis omspaan en hjir en dêr mei in bekende wat praat, set ik oer it skulpepaad wer op hûs oan.  

Yn it weistjerren fan de iiswille geane myn gedachten as fansels nei sawat 58 jier lyn. Nei myn earste slaggen op de Foudering yn Wergea oan de stok tusken ús heit en Tytsje (OBAS) yn. Letter mei oare bern út de nijbou ride op it ûnderstrûpte hoekje bougrûn neist de Foudering. ‘Pake Floris’ fage de baan, bûn ús sa no en dan opnij wer ûnder. ‘Beppe Teatske’ hie waarme poeiermolke, fage snotnoazen en bewuolle yn har bûnte skelk de blauwe bernehantsjes.  Myn earste loop nei pake en beppe, healwei de Meannewei útpûste yn de sleatswâl snobjend fan de rezinen, oerholden fan d’ien as d’oare tocht dy’t ús heit earder riden hie. As bern foar it earst oer Headamskampen - dy ûnmjitlik skitterjende iisflakte dêr’t gjin ein oan skynde te kommen.  Letter al dy oare tochten. Op iere moarn, mei prykjend froastwaar de mearke-eftige wrâld yn ride. It wie sokke tiden as gie ik op wjukken.

Jûns thús haw ik it doaske mei foto’s noch wer ris foar it ljocht helle. Tusken alderhande kykjes en oare nuveraardichheden fûn ik se. Wer hearde ik de wurden fan in pear jier ferlyn – ik haw myn bêst dien en hoopje dat jo yn de takomst wer in pear kilometer efterinoar rinne kinne, mar dat is mei oan jo. Even stie dy tiid my wer helder foar de geast. De foto’s fan it brutsen ankel mei de pinnen, platen en skroeven kamen wer yn it doaske. Nei’t ik it deksel der op dien hie, skowde ik it mei in djippe sucht wer yn de boekekast en stjoerde in appke. ‘Helje moarn de redens mar’.

De sneontemoarns wie it Wiid fol reedridend folk. Wat hiene ék de bern in wille. De reade kopkes skoden glunderjend de feart del. Guon stiene foar it earst op redens. Wa sil sizze wannear dit wer koe? Op dit oantinken soene se faaks jierren tarre moatte. En dan sa’n moaie wrâld ynriede sûnder earne poeiermolke? 

Ik seach âlde Floris’ Teats wer op it ein fan it ûnderstrûpte kampke bougrûn dwaande yn harren nocht oan de wille fan bern op redens. 

Dy middeis stie foar elk dy’t sin oan wat waarms hie, poeiermolke op it Wiid.

 

 

it pankoeksmes

Se kaam op 13 septimber 1906 as 11e  te wrâld yn in húshâlding dêr’t mem trettjin bern krije soe. De earste lichting seach it libbensljocht yn in pleatske oan de Warstienzer dyk en de twadde yn Werkmanslust, in saneamde feanklinte oan in opfeart djip yn de Alde Feanen, op it stee dêr’t in pear jier letter de mânske Achttjin Mêd ferrize soe.

Har jierdei, mar ek dy fan oare broers en suskes, giene meast sûnder in soad omtinken foarby. Sokke dagen wiene yn dy grutte húshâlding dagen  krektlyk as alle oaren. Mar op 13 maart wie dat lykwols oars. Op dy dei wiene twa fan har broers, Gerrit en Klaas en har suster Janke tagelyk jierdei. Se wiene om de twa jier op deselde dei berne. Soks wie wol in bytsje feest wurdich en iet de húshâlding 'stro' mei sjerp. 

It ferhaal hinget oan beppes âlde pankoeksmes dat sûnt jierren by my yn’t keukenslaad leit. Hjoed, 13 septimber hie se (it famke, yn har sniewite jurkje en mei it kopke keal skeard om luzen te kearen,  dat foar har heit stiet) jierdei west.

 

Foto: de húshâlding fan Johannes en Akke Steenbeek om 1909 hinne neist de nije foarein fan de âlde feanklinte 'Werkmanslust', letter neamd de 'Achttjinmêd'.

fan in âldfeint en in fisk

Op in komelkerij oan de Grêft wenne eartiids in âldfeint tegearre mei wat bisteboel. Net allinne yn it bûthús wenne syn fee, ek yn it frije fjild hie er syn folkje omrinnen, fleanen as swimmen. Sa ek op en yn de feart foar hûs.

Op it stalt himmele er alle dagen syn ienige bus. Al in pear dagen hie, wylst er hjirmei dwaande wie, in fiskje om him hinne tsjoend. Wat boartlik hie er mei de hân wetter nei him spatten mar it fiskje wie net fuortgien. It swypke allinne wat mei it sturtsje.

Doe’t dit in lytse wike oanholden hie tocht er, as er der moarn wer is jou ik him wat te fretten. De oare deis naam er wat âlde bôle mei nei it stalt. En ja hear, stipt op tiid wie it fiskje der wer. Hy goaide foarsichtich it plaske yn parten nei it fiskje mar ynstee fan dat dy it opiet, sobbe it der wat oan, iet it net op. De âldfeint tocht, dan moarn ris in wjirm besykje. Ek de wjirm woe it bistje gjin bek op sette. Op jirpels net, ek net op kâlde pankoek.

Op in moarntiid hie er foar it bushimmeljen earst aaifandele en se neist him op it stalt lein. In wynaai seach frjemd út de doppen en hy smiet it de feart yn en ferdomd, ien hap fan syn maat en fuort wie’t aai. Wat bist ek in sinnige ferrekkeling, tocht de âldfeint by himsels.

Mar beide like wûnder as wat, hiene inoar fûn en de âldfeint fuorre de fisk dy’t útgroeide ta in mânske snoek. Ut de hân krige de fisk alle dagen in aai. Dit gie jier yn jier út, oant it bist op it lêst eltse kear in snies aaien friet. Aaien jouwe machten dat foardat er der erch yn hie wie it in dier wurden mei in ûnhurich grutte bek mei in ôfgryslik skerp gebit. Op it brede farwetter koe er eins net mear keare om werom te gean nei wêr’t er weikaam wie. Hy swom dan ek fan it stalt fierder nei de krusing fan Grêft en Langesleat. Dêr swaaide er. As groet joech er op de weromreis efkes in fûleindige swiper mei syn mânske sturtfin en knypeage nei him. It wetter spatte omtrint oer de polderdyk en de âldfeint lichte glimkjend de pet.

Wie ‘t farwetter by't winter tichtferzen dan helle er syn miel mei de kop troch it wek dat kapt wie. Foar it bushimmeljen, sa’t er sei. Mar sels wist er bliksemse skoan wêrom. Dit selskip yn syn fierders stille wrâld soe er ommers min misse kinne. Se hiene tegearre tige ferhelderjende petearen, sa by it stalt sei er.

Oant dy moarntiid dat it kwik foar de safolste dei op rige ûnder de -20°C oanjûn hie. Krapoan twa oeren hie er yn it iiskâlde wetter op syn ienigste bus ombjint. Syn maat wie nóch net mei de kop troch it wek kaam. Dit gie in foech fjirtjin dagen sa. Oant op ien fan syn streuperstochten oer tichtferzen petgatten grutte luchtbûlen him it paad wiisden. 

Under it iis fan Neeltsjemuoisgat stoaren eagen as teepantsjes him brutsen oan.

   

Ytlike jierren letter fûnen reidsnijers yn it opfeartsje nei Neeltsjemuoisgat, stiif yn it grûniis beferzen, in ûnhuerich grutte snoek mei in kop en in bek dêr’t de grize harren fan oer de grouwe gie. Doe’t de winter wat op syn retoer wie, hat ien fan harren de snoek útkapt en meinaam. De kop hat er prepareare en hinget no al wer jierren by him thús oan it sket. Want it koe ommers hast net oars - sa'n bysûnder eksimplaar moast wol neiteam wêze fan de fisk fan dy wûndere âldfeint eartiids.

Nei in âld ferhaal fan Jelle de Wal

en in snoekekop fan Tjibbe de Jong

k o a r t s

Wiis mei dizze foto út myn bernetiid doe ’t winter noch winter wie en mids jannewaris dat jier de kjeld deryn batste en wiken oanhold. Mei breiden boarstrok, flanellen pyamabroek en -jas ûnder de klean, op houtsjes allinne de Meannewei del nei pake 'n beppe yn it arkje. Healwei, yn lijte fan it âlde slûske helle ik myn smoarge knikkertsekje foar it ljocht en iet der in hântsjefol resinen út, krekt echt. 

Efkes letter wachte pake my yn de bollestâl al op. Troch it sjongen fan redens oer iis hie er al immen de feart delkommen heard. In stive noardwester blaasde jin troch alles hinne. Mar ik hie it swit op de rêch en in dikke reade kop doe't ik skrabjend mei myn redens remme en foar him stil hold.

Njoggen/tsien sil ik west ha doe’t er my mei in swaai oer de râne fan de arke hinne helle en op in âld matte delsette. Syn waarme azem blaasde er tsjin it beripe aluminium Raifaissentermometerke dat tsjin it sket neist de bûtendoar yn de bollestâl hong. Mei in finger fage er it skjin. Hy bearde wakker, om't dizze om krapoan 11 oere noch sa ‘n -11°C oanjoech.

Efkes letter siet ik mei de hannen om gleone poeiermolke teard, in taaimantsje op skoat en tûkeljende teannen op de hjitte kachelskop mei pake en beppe glunderjend nei te gloeien.

It wie bûten stjerrende kâld. It kwik sei noch altyd fier ûnder 0 doe ’t ik tsjin itenstiid wer op hûs oan wrotte. De gefoelstemperatuer moast noch útfûn wurde. Wie dy der al west dan hie er by my de +40°C grif wol helle. Want sa ’t pake by’t dachsizzen sei wie hy der wis fan dat ik de famyljekwaal, dy 't winterdeis by harren de kop opstuts, ek erfd hie.